اعلام محدودیت و به عبارت بهتر، سانسور در اینترنت، یکی از رویکردهایی است که به‌ویژه طی سال‌های اخیر و با هجوم کاربران به سمت شبکه‌های اجتماعی، به ابزاری برای دولتمردان تبدیل شده است تا سیاست‌های سرکوبگرانه خود را از طریق آن به اجرا درآورند. وب‌سایت سرف‌شارک (Surfshark) در جدیدترین پژوهش خود مبنی بر گزارش سانسورهای صورت گرفته در اینترنت سراسر جهان در سال ۲۰۲۲، با این ادعا که در سال گذشته، ۴.۲ میلیارد نفر از مردم جهان با محدودیت‌های شدید در اینترنت روبه‌رو بوده‌اند، اشاره کرده است ایران دومین کشور محدود اینترنت در جهان است.
ایران دومین کشور محدود اینترنت
با توجه به این‌که به‌ویژه طی چند ماه اخیر، و با اوج‌گرفتن اعتراضات مردمی، دولت ایران اقدام به سانسور تعدادی از رسانه‌های اجتماعی محبوب، نظیر اینستاگرام و واتس‌اپ کرده و در بستر اینترنت نیز محدودیت‌هایی را قائل شده است، رده‌بندی اعلام شده از سوی این وب‌سایت چندان هم دور از واقعیت نیست.
وب‌سایت سرف‌شارک، خلاصه روند عملیاتی اینترنت سراسر جهان در طول سال ۲۰۲۲ میلادی را در قالب اینفوگرافی زیر منتشر کرده است:
بر اساس این اینفوگرافی، تا سپتامبر 2022 میلادی، عمده محدودیت‌های شناسایی شده توسط سرف‌شارک، مربوط به هند، جامو و کشمیر (Jammu and Kashmir) – یک قلمرو اتحادیه در شمال غربی هندوستان – می‌شود. ایران، از سپتامبر 2022 وارد این جدول زمانی شده است (مهسا امینی در تاریخ 16 سپتامبر 2022 فوت کرده و در پی آن، اعتراضات در ایران اوج گرفته و منجر به اعمال محدودیت در اینترنت و شبکه‌های اجتماعی توسط دولت شد). در ماه سپتامبر، 11 مورد قطعی و محدودیت اینترنت شناسایی و گزارش شده است که به گفته سرف‌شارک، بیش از نیمی از آنها مربوط به کشور ایران بوده است.
در ماه اکتبر نیز بالغ بر ۶۰ درصد از گزارش‌های قطعی اینترنت و سانسورها، مربوط به قاره آسیا بوده است که باز هم بخش عمده‌ای از آن، مربوط به کشورمان ایران می‌شود.
در جدول زیر، برخی از معیارهای برجسته اعمال محدودیت در اینترنت کشورهای مختلف جهان آورده شده است:
| کشورهایی که در سال ۲۰۲۲، به صورت بلندمدت اینترنت را سانسور کرده‌اند | ۱۹ کشور (در مجموع ۳۲ کشور، با احتساب کشورهایی که قبل از سال ۲۰۲۲ محدودیت‌های بلندمدت اعمال کرده بودند) |
| کشورهایی که در سال ۲۰۲۲، سانسورهای موردی اینترنت داشته‌اند | ۷۸ کشور (در مجموع ۱۱۲ کشور، با احتساب کشورهایی که قبل از سال ۲۰۲۲ محدودیت‌های موردی اعمال کرده بودند) |
| میانگین مدت‌زمان قطع اتصال به اینترنت | ۳۳ ساعت |
| میانگین مدت سانسور رسانه‌های اجتماعی | ۱۱۴ روز |
| عامل و کاتالیزور اصلی سانسورهای اینترنتی | اعتراضات ملی و آشوب‌های سیاسی |
| منطقه‌ای با بیشترین موارد سانسور اینترنتی در سال ۲۰۲۲ | آسیا |
| پلتفرم اجتماعی که دولت‌ها بیشترین سانسور را در آن داشته‌اند | فیس‌بوک |
فلج‌کننده‌ترین محدودیت‌های اینترنتی در سال ۲۰۲۲
از میان چندین رویداد سانسور اینترنتی پرمخاطب در سال ۲۰۲۲، چهار منطقه بالاترین سانسور و تأثیرات را در سال ۲۰۲۲ میلادی داشته‌اند. روسیه، هند، ایران و منطقه جامو و کشمیر، به دلیل اعمال اختلالات مکرر در اینترنت و فیلتر رسانه‌های اجتماعی، پوشش رسانه‌ای بین‌المللی پیدا کرده‌اند.
روسیه: پلتفرم‌های اجتماعی کلیدی روسیه، در جنگ روسیه و اوکراین فیلتر شده‌اند.
در تاریخ ۲۶ فوریه ۲۰۲۲ میلادی، به منظور مهار تظاهرات ضدجنگ محلی، توییتر در روسیه محدود شد، به دنبال آن فیس‌بوک نیز روز بعد از دسترس عموم خارج گردید. اینستاگرام نیز در مارس ۲۰۲۲ محدود شد. این کشور همچنین دسترسی به سایت‌های خبری بین‌المللی مهم نیز مسدود کرده است.
هند: اعتراضات به استخدام ارتش دسترسی به اینترنت را مختل کرده است.
17 ژوئن 2022 میلادی، اختلال قابل توجهی در اتصال به اینترنت در ایالت بیهار، در شرق هند، به ثبت رسید. این خاموشی گسترده اطلاعاتی در جریان اعتراضات گسترده در مخالفت با سیاست جدید استخدام ارتش هند، موسوم به مسیر آتش (به هندی Agnipath) یا (به انگلیسی Path of Fire)، که هدف آن کاهش حقوق نظامی، حقوق بازنشستگی و هزینه‌های عملیاتی کلی است، رخ داد.
ایران: اغتشاشات گسترده در پی درگذشت مهسا امینی
۱۹ سپتامبر ۲۰۲۲ میلادی، مرگ مهسا امینی به دست پلیس گشت ارشاد ایران، خشم توده‌ای را در استان کردستان و سایر نقاط کشور برانگیخت. این اعتراض منجر به اعمال اختلالات تقریباً کلی در خدمات اینترنت و همین‌طور اختلالات گسترده در شبکه‌های تلفن همراه شد. علاوه بر این، اینستاگرام و واتس‌اپ نیز هم اکنون در سطح ملی محدود شده‌اند.
جامو و کشمیر: آزادی اینترنت در حال حاضر بعید به نظر می‌رسد
ساکنان جامو و کشمیر از سال ۲۰۱۹ که این منطقه توسط دولت هند از یک ایالت خودمختار به یک قلمرو اتحادیه تنزل یافت، با محدودیت‌های اینترنت بی‌سابقه‌ای مواجه شده‌اند. در سال ۲۰۲۲، منطقه جامو و کشمیر ۲۴ اختلال اینترنت را تجربه کرده است که بیش از هر کشور دیگری در جهان گزارش شده است.
مروری بر سانسور جهانی اینترنت در سال ۲۰۲۲
گزارش‌ها حاکی از آن هستند که در سال ۲۰۲۲ میلادی، تعداد ۳۲ کشور به طور کلی تحت تأثیر محدودیت‌های اینترنتی قرار داشته‌اند که در مجموع ۱۱۲ محدودیت را شامل می‌شود. ۳۴ مورد از این موارد، قبل از شروع سال ۲۰۲۲ نیز وجود داشته‌اند، در حالی که ۷۸ اختلال در طول سال ۲۰۲۲ آغاز شده‌اند.
بر اساس این گزارش:
۶۹ درصد از محدودیت‌های اعمال شده در سال ۲۰۲۲ میلادی در همان سال نیز پایان یافته‌اند.
۹ درصد از محدودیت‌ها، در سال ۲۰۲۳ میلادی نیز ادامه دارند.
۲ درصد از محدودیت‌ها، قبل از سال ۲۰۲۲ آغاز شده بوده‌اند، اما سال پیش خاتمه یافته‌اند.
۳۲ درصد از محدودیت‌های اعمال شده نیز قبل از سال ۲۰۲۲ آغاز شده و هم اکنون نیز ادامه دارند.
آمریکای شمالی و استرالیا، مناطقی هستند که در سال ۲۰۲۲ میلادی از آزادی کامل اینترنت برخوردار بوده‌اند. این در حالی است که آسیا، بیشترین آسیب را از محدودیت‌های سنگین اینترنتی دیده و بخش‌هایی از آمریکای جنوبی و آفریقا نیز شاهد سانسور بوده‌اند.
با توجه به این‌که از ۳۴ مورد اعمال محدودیت قبل از سال ۲۰۲۲ میلادی، تنها ۲ درصد از آنها سال گذشته خاتمه یافته‌اند و ۳۲ درصد کماکان در سال ۲۰۲۳ میلادی نیز ادامه دارند در جدول زیر، به برخی از مهم‌ترین عناوین محدودیت‌های بلندمدت اینترنت در اقصی‌نقاط جهان اشاره شده است:
| تاریخ | موضوع محدودیت اعمالی در اینترنت |
|---|---|
| فوریه ۲۰۰۹ میلادی | انتقال صدا از طریق پروتکل اینترنت (VoIP) به عنوان یک سرویس در عمان ممنوع شد. در سال 2020 و با توجه به همه‌گیری، برخی خدمات مبتنی بر انتقال صدا از طریق پروتکل اینترنت متعاقباً مجاز شدند. با این حال، قابلیت تماس صوتی واتس‌اپ همچنان مسدود است. |
| می ۲۰۰۹ میلادی | دولت ایران دسترسی فیس‌بوک را مسدود کرد. |
| ژوئن ۲۰۰۹ میلادی | شبکه پیشرو تلفن همراه ایران در پایتخت، تهران، قطع شد. علاوه بر این، فیس‌بوک و یوتیوب نیز محدود شدند. |
| جولای ۲۰۰۹ میلادی | توییتر، فیس‌بوک و یوتیوب در سال ۲۰۰۹ ممنوع شده و تا به امروز نیز در چین ممنوع هستند. |
| دسامبر ۲۰۰۹ میلادی | یوتیوب در ترکمنستان توسط تنها ISP آن مسدود شد و از آن زمان این ممنوعیت برقرار است. |
به منظور تفکیک موردی اختلالات اعمال شده در اینترنت جهان در سال ۲۰۲۲، به جدول زیر نگاه کنید:
قاره آسیا، با اختصاص‌دادن ۱۱ مورد از این اختلالات، رتبه نخست را در میان قاره‌های جهان دارد. این در حالی است که تعداد اختلالات اینترنتی شناسایی شده برای آسیا، در سال ۲۰۲۱ میلادی، ۱۳ مورد بوده است. سانسورها و اعمال محدودیت‌های موردی قاره آسیا در سال ۲۰۲۲ نیز ۵۸ مورد گزارش شده است که نسبت به دوره مشابه قبل، تقریباً ۵۰ درصد کاهش را نشان می‌دهد – در سال ۲۰۲۱ تعداد سانسورهای موردی آسیا ۱۰۸ مورد گزارش شده است.
اقیانوسیه، تنها منطقه‌ای است که هم در سال ۲۰۲۱ و هم در سال ۲۰۲۲ میلادی، از آزادی بیان و اطلاعات کامل برخوردار بوده است و هیچ‌گونه اعمال محدودیت موردی یا بلندمدت طی دو سال گذشته از این قاره گزارش نشده است.
تعداد ۷۸ اختلال اینترنت جدید در سال ۲۰۲۲ رخ داده است
۴۰ درصد کمتر از سال ۲۰۲۱
بالغ بر ۲.۳ میلیارد نفر از مردم جهان، در سال ۲۰۲۲ میلادی شاهد آغاز دور جدیدی از محدودیت‌ها در اینترنت خود بوده‌اند. محدودیت‌هایی که شامل ۷۸ مورد می‌شوند و در صورت احتساب پرونده‌های سال‌های قبل از ۲۰۲۲، ۴.۲ میلیارد نفر از مردم اقصی‌نقاط جهان را در بر می‌گیرند. همان‌طور که عنوان شد، آسیا از نظر قطعی اینترنت پیشتاز است و ۴۷ درصد از موارد جدید جهانی را به خود اختصاص داده است، به‌طوری‌که از هر ۵ کشور آسیایی ۱ مورد اعمال محدودیت اینترنت را در سال ۲۰۲۲ تجربه کرده است.
منطقه جامو و کشمیر همچنان به لحاظ تعداد اختلالات در سال ۲۰۲۲ پیشتاز بوده است. از سال ۱۹۴۷، منطقه جامو و کشمیر منطقه مورد مناقشه‌ای بوده که با ناآرامی‌های سیاسی و مدنی مواجه بوده است. در سال ۲۰۱۹، پس از تنزل رتبه از یک ایالت خودمختار به یک قلمرو اتحادیه، اختلالات اینترنت در جامو و کشمیر حتی بیشتر نیز شدند. در زیر، مقایسه موردی منطقه جامو و کشمیر با کشورهای دیگر جهان، با بیشترین تعداد محدودیت‌های جدید اینترنت در سال ۲۰۲۲ آمده است:
جامو و کشمیر
از ۲۴ مورد (یا ۳۱ درصد از کل موارد جهانی)، همه محدودیت‌های اینترنتی محلی بوده‌اند، و بدون شکست. ضمن این‌که کلیه محدودیت‌ها مربوط به آشفتگی‌های سیاسی منطقه بوده‌اند.
ایران
از ۱۱ مورد، ۱۰ مورد مربوط به اعتراضات مردمی و ۱ مورد مربوط به ناآرامی‌های سیاسی بوده است. موارد عنوان شده، شامل ۲ اختلال در شبکه‌های اجتماعی و ۴ اختلال در اینترنت محلی و ۵ مورد نیز به صورت اختلال سراسری در سطح کشور بوده است. پلتفرم‌های مسدود شده در سال ۲۰۲۲ در ایران، شامل واتس‌اپ و اینستاگرام هستند، در حالی که توییتر و فیس‌بوک نیز از سال ۲۰۰۹ میلادی مسدود شده‌اند.
هند
همه ۱۰ مورد به عنوان اختلالات اینترنت محلی طبقه‌بندی می‌شوند و ۹ مورد مربوط به اعتراضات و ۱ مورد به نیز به دلیل آشفتگی‌های سیاسی گزارش شده است. علاوه بر این، تیک‌تاک نیز از ژوئن ۲۰۲۰ در هند ممنوع شده است.
گفتنی است، بورکینافاسو، روسیه و جمهوری آذربایجان، طولانی‌ترین قطعی اینترنت را در سال ۲۰۲۲ داشته‌اند. در نمودار زیر، طولانی‌ترین محدودیت‌های اینترنت در سال ۲۰۲۲ آورده شده است:
این نمودار نشان می‌دهد که علاوه بر کشورهای بورکینافاسو، روسیه و جمهوری آذربایجان، ایران نیز جزو کشورهایی بوده است که در سال ۲۰۲۲ میلادی، شاهد محدودیت‌های طولانی‌مدت در اینترنت بوده است. فیلتر اپلیکیشن‌های اینستاگرام (با مجموع ۲۴۲۴ ساعت محدودیت) و اسکایپ (با مجموع ۲۳۵۳ ساعت محدودیت)، و همین‌طور اعمال اختلال در اینترنت کلی در منطقه کردستان (با ۳۳۶ ساعت قطعی) و اختلالات عمومی اینترنت در سطح کشور (با ۳۳۰ ساعت محدودیت)، مهم‌ترین و طولانی‌ترین اختلالاتی بوده‌اند که در مورد اینترنت ایران گزارش شده است.
اختلالات اینترنت بر اساس نوع و علت
گزارش سرف‌شارک حاکی از آن است که در سال ۲۰۲۲، تعداد ۳۹ مورد (حدود ۵۰ درصد) از اختلالات جدید به دلیل اعتراضات و بالغ بر ۳۹ مورد از آنها (حدود ۵۰ درصد) نیز به دلیل آشفتگی‌های سیاسی رخ داده است.
در این میان، ۱۰ کشور در سال ۲۰۲۲ شدیدترین شکل سانسور اینترنت را اعمال کرده‌اند. این محدودیت‌های اینترنت ملی عبارت‌اند از:
آسیا: افغانستان، ایران، قزاقستان، سریلانکا، ازبکستان
آفریقا: بورکینافاسو، سیرالئونا، سودان، زیمبابوه
آمریکای جنوبی: کوبا
اپلیکیشن‌های محدود شده در کشورهای مختلف جهان در سال ۲۰۲۲ میلادی، عبارت‌اند از:
فیس‌بوک
توییتر
یوتیوب
اینستاگرام
تلگرام
واتس‌اپ
و تیک‌تاک
که از میان آنها، فیس‌بوک با بیشترین آمار اعمال اختلال و فیلترینگ، در صدر جدول سانسورها قرار گرفته است. نکته قابل توجه در خصوص اپلیکیشن‌های فوق‌الذکر این است که تمامی این اپلیکیشن‌ها در کشورمان ایران فیلتر هستند.
