با وقوع زمین لرزه مهیب چند روز پیش در بخش هایی از ترکیه و سوریه ، بار دیگر نگاه ها به این مساله معطوف شده است. تنها ساعتی بعد از این زمین لرزه ۷.۸ ریشتری با انتشار صحنه هایی دلخراش از شهر های درگیر زلزله در فضای مجازی و خبرگزاری ها ، مردم دنیا بهت زده شدند. در این مقاله سعی میکنیم به این مساله بپردازیم و سوال کنیم که در شهر سازی های خود چقدر توانسته ایم مساله زمین لرزه را لحاظ کنیم؟
زلزله های بزرگ جهان
هر چند زلزله اخیر در ترکیه و سوریه ، رکورد دار سایر زلزله های دنیا تا کنون نبوده است اما به راحتی می توان گفت تلفات جانی که به بار آورده است در نوع خود دارای رکورد است. زلزله ۱۹۶۰ شیلی با قدرت ۹.۶ ریشتر همچنان رکورد اول زمین لرزه های بزرگ دنیا را به خود اختصاص داده است. درست چهار سال بعد یعنی در سال ۱۹۶۴ زمین لرزه ای به قدرت ۹.۲ ریشتر ایالت آلاسکای آمریکا را لرزاند.
در طی این سال ها نیز ، گاه و بی گاه اخبار متاثر کننده ای از وقوع یک زمین لرزه بزرگ در گوشه و کنار دنیا مخابره می شود که هر کدام به نوبه خود بر نگرانی شهروندان کشورهایی که سابقه زلزله شدید را دارند ، می افزاید.
زلزله های بزرگ ایران
کشور ما ایران که ۹۰ درصد آن را گسل های مختلف پوشش داده است ، یکی از زلزله خیز ترین کشورهای دنیا محسوب می شود. بزرگترین زمین لرزه ای که تاکنون در ایران به ثبت رسیده است ، زلزله طبس بوده است. زمین‌لرزه طبس، زمین‌لرزه‌ای بود به شدت ۷.۸ ریشتر که در ساعت ۱۹:۳۶ روز ۲۵ شهریور سال ۱۳۵۷، شهر طبس و روستا‌های مجاور آن را ویران کرد.
زلزله دشت بیاض و قائنات که هر کدام قدرت ۷.۲ ریشتری داشتند ، در مقام دوم قرار دارند. زلزله بم در دی ماه ۱۳۸۲ با بزرگی ۶.۶ ریشتر ، سومین زمین لرزه پر تلفات در تاریخ ایران به حساب می آید که بسیاری از مردم را در آن زمان به شکی عمیق فرو برد.
در طی سال های اخیر نیز زلزله های فراوانی در استان های کرمانشاه ، آذربایجان و هرمزگان اسباب زحمت مردم را فرآهم کرده و جان بسیاری از هموطنان عزیز ما را گرفته است. در تازه ترین زمین لرزه در ایران ، می توان به زلزله خوی در تاریخ شنبه ۱۵ بهمن ماه ۱۴۰۱ اشاره کرد که قدرت آن ۵.۹ ریشتر ثبت شده است. به گزارش خبرگزاری تسنیم ۱۱۰۰ واحد مسکونی در این شهرستان به طور کامل تخریب شده است و حدود ۴۲۰۰ واحد نیز آسیب جدی دیده اند. با توجه به شرایط آب و هوایی در آن منطقه و سرمای شدید ، کار امداد به آسیب دیدگان و اسکان آن ها با دشواری بسیار همراه است.
احتمال وقوع زلزله در تهران
رییس سازمان پیشگیری و مدیریت شهر تهران گفت: در پایتخت از هر گسلی که فاصله بگیریم به گسل دیگری نزدیک می‌شویم و تهران پتانسیل وقوع زلزله با بزرگای هفت ریشتر را دارد و در زلزله‌های بیشتر از بزرگای ۶ ریشتر در تهران آسیب‌های سازه‌ای وارد می‌شود.
ایرنا نوشت: علی نصیری عصر سه شنبه در جلسه هیات امنای سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران که برای بررسی اهداف و شاخص‌های راهبردی برنامه پنج ساله سوم شهرداری تهران در حوزه ایمنی و تاب آوری شهری برگزار شد، افزود: اقدامات سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران و نظام مدیریت بحران تهران مبتنی بر احتمال تخریب‌سازه و بسته شدن راه‌های ارتباطی است که این امر نیازمند مدیریت بحران تمرکز زدایی شده و محله محور است که بر این اساس ۲۲ پایگاه مدیریت بحران و ۲۲ مدیر بحران و پدافند غیر عامل در مناطق تهران فعال شده است. وی ادامه داد: همچنین در ۱۰۳ نواحی شهر تهران یک سوله مدیریت بحران ساخته شده و در ۴۰ ناحیه دیگر باید ایجاد شود و در برخی نواحی بیش از یک پایگاه مدیریت بحران وجود دارد. در این میان مناطق یک و سه فقرین مناطق از نظر زیرساخت‌های مدیریت بحران به شمار می‌آید.
اما با وجود پیش بینی های بسیار در طی این چند سال مبنی بر فعال شدن گسل های پایتخت و وقوع یک زمین لرزه های بزرگ ، حداقل در عمل از سوی مدیران این شهر در ادوار مختلف کار به خصوصی صورت نگرفته است. همچنین طبق گزارشات بسیاری از ساختمان های پایتخت نیاز مبرم به مقاوم سازی دارند که متاسفانه توجهی به وضعیت آن ها نمی شود.
در هنگام زلزله چه باید کرد؟
اگر در داخل ساختمان هستید:
از پنجره‌ها، کمدهای بزرگ، شومینه و همچنین اشیای سنگین که ممکن است بر روی شما سقوط کنند، دوری کنید
زیر میز ناهارخوری یا میز تحریر پناه بگیرید و چنانچه در اثر زلزله حرکت کردند، پایه‌های آنها را با دستانتان محکم بگیرید
اگر در مجتمع مسکونی زندگی می‌کنید در هنگام لرزش بسمت بیرون یا پایین راه پله‌ها ندوید چون ممکن است در اثر افتادن یا پرتاب اشیا به شما آسیب برسد:
از آشپزخانه که در هنگام زلزله یکی از خطرناک‌ترین مکان‌ها محسوب می‌شود دوری کنید
از مجاورت با لوازم سنگین و بلند در منزل مانند یخچال، کمد، قفسه‌های کتاب و امثال آنها دوری کنید
اگر در بیرون از ساختمان هستید:
به فضای باز بروید و از ساختمان‌ها، کابل‌های برق، دودکش و هرچیزی که ممکن است به روی شما بیافتد دوری کنید
اگر در حال رانندگی هستید:
خودروی خود را با احتیاط متوقف کنید و تا می‌توانید از ترافیک فاصله بگیرید
به هیچ وجه زیر پل و زیر درختان، دکل‌های برق یا چراغ‌های راهنمایی توقف نکنید
تا زمانی که لرزش متوقف نشده از خودرو خارج نشوید
هنگام راه افتادن مجدد مراقب آجرهای شکسته و سنگ‌ها در خیابان باشید
تدابیر ژاپنی‌ها در برابر زلزله
پرده‌های ضدزلزله
شرکت کماتسو سایرن (Komatsu Seiren) سال گذشته ایده‌ای را مبنی بر استفاده از طناب‌های فیبری کربنی به دور ساختمان‌ها پیشنهاد کرد. در این روش معماران به جای استفاده از بتون و آهن، از طناب‌هایی استفاده خواهند کرد که درست مثل یک پرده به دور بنا کشیده خواهند شد. جنس این ریسمان‌های چندلا که قدرت ارتجاعی بسیار زیادی دارند، نوعی کامپوزیت فیبری کربنی است و از آن برای تقویت سازه‌ها استفاده خواهد شد.
کیسه‌های هوا
استفاده از کیسه‌های هوا یک روش دیگر است که شرکت دانشین (Danshin) در سال ۲۰۱۲ میلادی آن را پیشنهاد کرد. در این روش ساختمان را روی کیسه‌های هوای بزرگی می‌سازند که سبب می‌شود تا در زمان زلزله‌های مرگ‌بار ساختمان قدرت ارتجاعی لازم را داشته باشد و احتمال ریزش بنا هم به حداقل برسد. نحوه عملکرد کیسه‌های محافظ به این صورت است که در وهله نخست سنسورهای حساس، اولین ارتعاشات را ثبت می‌کنند و پس از آن کمپرسور فعال می‌شود. کمپرسور، کیسه‌های هوا را که در زیر بنا جاسازی شده‌اند، پر کرده و این اتفاق در ظرف کم‌تر از ۱ ثانیه رخ می‌دهد.
سازه‌های مقاوم در برابر زلزله
ایزوله کردن پایه، مجموعه‌ای از عناصر سازه‌ای است که ارتباط بین اجزای یک سیستم را به نوعی قطع می‌کند یعنی به واسطه انفصالی که بین سازه و فونداسیون ایجاد می‌کنند، بنا را در زمان تحرکات لرزه‌ای تقویت می‌کنند. استفاده از کیسه‌های هوا و محورهای توپی در اصل حاصل همین ایده اولیه است که در ژاپن به اشکال مختلف از آن استفاده می‌شود.
استفاده از فریم‌های گهواره‌ای
یک فناوری پیشگامانه دیگر برای ساخت سازه‌های مقاوم در برابر زلزله در ژاپن استفاده از فریم‌های گهواره‌ای (Rocking Frames) است. این روش ۳ جزء مهم را شامل می‌شود که عبارتند از استفاده از قاب‌ها، کابل‌ها و فیوزهای فلزی. از مزایای استفاده از این روش این است که نه‌تنها بنا به سرعت ساخته می‌شود بلکه در عین حال نسبت به زلزله هم مقاومت بسیاری دارد.
سازه‌های میرا
یکی دیگر از روش‌های پیشنهادی ژاپنی‌ها، استفاده از دیوارهای موسوم به دیوارهای میرا است که به منظور به حداقل رساندن تحرکات ناشی از زمین‌لرزه کاربرد پیدا کرده‌اند. این سازه‌ها به دو شکل هستند: انواع فعال (Active type) و انواع غیرفعال (Passive type). انواع فعال سازه‌هایی هستند که از انرژی نظیر برق در آنها استفاده می‌شود و انواع غیرفعال آن‌هایی هستند که از نیروهای فیزیکی استفاده می‌کنند. این سازه‌ها نسبت به سازه‌هایی که صرفا مقاوم‌سازی می‌شوند، در زمان زلزله کارآیی بیش‌تری دارند و موثرتر هم عمل می‌کنند. کارشناسان معتقدند که سازه‌های میرا این قابلیت را دارند که تحرکات لرزه‌ای را بین ۷۰ الی ۸۰ درصد بیشتر از سازه‌های مقاوم‌سازی شده کاهش دهند.
